قــدیم  قدیــما

یا رب زِ باد فتنه نگهدار خاک پارس     

                                                   چندان که خاک را بود و باد را بقا (سعدی)

شیراز مركزاستان فارس، یکی از کلانشهرهای ایران و یکی از مهمترین شهرهای توریستی ایران است. ارتفاع این شهر از سطح دریا حدود 1500 متر بوده و در دامنه‌های رشته‌کوه های زاگرس قرار گفته است. فاصله شیراز تا تهران حدود 919 کیلومتر می باشد.در افسانه ها آمده است كه شیراز فرزند تهمورث (از پادشاهان سلسله پیشدادیان) شهر شیراز را تأسیس كرد و نام این شهر برآمده از نام اوست. به روایتی دیگر؛ نام این دیار "شهر راز" بوده كه به اختصار شیراز خوانده شده است. در حالی كه بر اساس تحقیقات "تدسكو" شیراز به معنای مركز انگور خوب است و بالاخره بنا به نوشته كتاب "صورالاقالیم"، از جهت وجود دام های بسیار در دشت شیراز، آنجا را "شیرساز" نامیده اند. علاوه بر این؛ در گذشته، شیراز را شیدراز به معنای شیب بلند می خوانده‌اند. چون سطح این جلگه دارای شیب زیاد و طولانی است. حتی هم اکنون به محل‌های پایین شیراز؛ شی بازار یا شیب بازار می‌گویند.

شیراز از دیرباز دارای مدخلی مقدس بود که این شهر را از سایر شهرهای ایران متمایز می‌کرد. این مدخل «دروازه قرآن» نام دارد که در بلندی، در «تنگ الله اکبر»، واقع بوده و به‌طور کامل بر شهر مُشرف است. بنای فوق در زمان حکومت شیعی عضدالدوله دیلمی در دروازه شمالی شیراز (راه شیراز به اصفهان) احداث گردید و قرآنی در آن جای داده شد تا مسافران با گذر از زیر آن متبرک شوند. بعدها، کریم خان زند این دروازه را بازسازی کرد و دو جلد قرآن بزرگ نفیس، به خط سلطان ابراهیم بن شاهرخ تیموری، در اتاقک بالای آن جای داد. این قرآن‌ها، که به «قرآن هفده من» معروف‌اند، گویا اکنون از دروازه قرآن به موزه پارس انتقال یافته است. زائران بقاع مقدسه شیراز، به‌ویژه حرم مطهر حضرت احمد بن موسی شاه چراغ (س)، پسر ارشد امام موسی کاظم (ع) و برادر بزرگ امام رضا (ع)، هماره فراوان بوده‌اند و آنان که از سمت شمال وارد شیراز می‌شدند در این مکان اوّلین زیارت‌نامه خود را می‌خواندند.

دروازه قرآن یکی از نمادهای، تأثیر قرآن بر زندگی مردم ایران و از بناهای ارزشمند اسلامی در کشور ما به شمار می آید.دروازه قرآن، بنایی است اسلامی ایرانی که با معماری خاص خود در ورودی تعدادی از شهرهای ایران خودنمایی می کرده و می کند.از اینکه در طول تاریخ چه تعداد دروازه قرآن و در چه شهرهایی بنا شده است، اطلاع دقیقی در دسترس نیست؛امّا گزارش های تاریخی و نیز بناهای باقی مانده، حکایت از اهمیت این گونه بناها در فرهنگ دینی مردم ایران دارد.

در میان دروازه قرآن هایی که در ایران وجود داشته و دارد، دروازه قرآن شیراز،هم از نظر قدمت و هم از دیدگاه شهرت عمومی از اهمیت ویژه ای برخوردار است،از این رو به بررسی بنای این دروازه و دوره های تاریخی گذشته بر آن و نیز بررسی اعتقاد مردم به آن و گویه های عامیانه درباره آن می پردازیم.مرحوم جعفر شهری درباره دروازه های شهر تهران می گوید:«در هر طرف از جهات چهار گانه شهر، سه دروازه وجود داشت»هر یک از این دروازه ها به نامی شهرت داشت.پاره ای از این دروازه ها بر اساس راه اصلی شهر مقصد،نامگذاری می شد. مثلاً: دروازه ای که سر راه قزوین بود به دروازه قزوین نام می گرفت و برخی دروازه ها به نام همان محل نام گذاری می شد. مانند: دروازه ری و تعداد دیگری از دروازه ها به دلیل خصوصیت ویژه آن نامگذاری می شد. مانند: دروازه قرآن.

امّا دروازه قرآن ،معمولاً به شکل بناهایی طاقی شکل هستند که جایگاه ویژه ای در بالای این طاق ها برای قرار دادن یک یا چند جلد قرآن کریم در نظر گرفته می شود و هدف از بنای این گونه ساختمان ها، عمل به آموزه هایی است که سفارش به پناه جویی از قرآن کریم کرده و مردم را به امنیت یابی از طریق قرآن تشویق و ترغیب نموده است.

درباره بنای اصلی دروازه قرآن شیراز گفته اند:در زمان حکومت شیعی آل بویه، هنگامی که عضدالدّوله دیلمی در فارس حکومت می کرد.در حدود سال 328 (هـ.ق) به دستور او بنای دروازه شیراز نهاده شد تا قرآنی را بر بالای دروازه گذاشته تا مردم، هنگام ورود و خروج از زیر قرآن رد شوند و مسافران به برکت عبور از زیر آن به سلامت،مسافرت خود را به پایان برند.این دروازه، شامل یک طاق مرتفع از نوع طاق کجاوه ای در وسط طاق با ارتفاع کم در طرفین بوده است.

به مرور زمان طاق شکسته و تخریب شد تا اینکه در زمان حکومت کریم خان زند( 1172 ـ 1193هـ .ق) مجدداً این دروازه را بازسازی نموده و در قسمت فوقانی اتاقکی ساختند و دو جلد قرآن نفیس به خط ثلث در آن جای دادند.در زمان قاجاریه که چند زلزله شیراز را تکان داد، این دروازه آسیب هایی دید، امّا به وسیله محمد زکی خان نوری مورد بازسازی و مرمّت قرار گرفت.این بنا تا سال 1315 شمسی بر پا بود تا اینکه در طرح توسعه راه شمالی شیراز این بنا را که بر سر راه بود، تخریب و قرآن های آن را به موزه پاریس منتقل کردند.

از دروازه توصیف شده، تصویرهایی در دست است که در بالای آن اتاقی با پنجره مشبّک وجود دارد. در سال 1327 شمسی یکی از بازرگانان مشهور شیراز به نام حاج حسین ایگار معروف به اعتماد التجار،آستین همّت بال زده و دروازه جدید را با فاصله کمی از دروازه کهن برپا داشت.دروازه جدید در اندازه بزرگ تر، شامل دهانه قوس تیزه دار و دو ورودی کوچک بر روی جرزهای دو طرف و اطاق مستطیل شکلی بر فراز آن برای گذاشتن قرآن برپا گردید.در این بنا، آیاتی از قرآن را به خط ثلث و نسخ دور تا دور در دروازه قرآن نقش کرده اند؛در پیشانی شمالی این طاق آیه :«انّ هذا القران یهدی للتی هی اقوم» .(سوره اسراء، آیه 9) و بر پیشانی جنوبی و سمت شهر شیراز آیه :«قل لئن اجتمعت الانس و الجنّ علی…».(سوره اسراء، آیه 88) و در گوشه غربی طاق آیه :«انّا نحن نزّلنا الذّکر» و ادامه آیه در گوشه شرقی: «و انّا له لحافظون» (سوره حجر، آیه 9) نوشته شده است.

قرآن های دروازه شیراز و نویسندگان آنها

قرآن هایی که در دروازه قرآن قدیمی شیراز وجود داشت، از شهرت ویژه ای برخوردار بود و مورد اعتقاد عجیب مردم .این قرآن به «قرآن هفده من» شهرت داشته است و ظاهراً قرآن های بزرگی بود که به دید ظاهر بسیار سنگین می آمده، لذا در گفتگوی مردم به این نام مشهور شده است.هدایت در کتابش می نویسد:«بالای این دروازه قرآنی است که معروف است، هفده من وزن دارد یک نفر که قرآن مزبور را دیده است می گوید:حدود سه چهار من بیشتر وزن آن نیست»درباره نویسندگان این قرآن های نفیس خطی نیز اعتقادهایی وجود دارد.عده ای آن را به امام حسین(ع) نسبت داده و آن را به خط ایشان می دانند و عده ای دیگر آن را به خط امام زین العابدین؛ ولی غالباً آن را به خط سلطان ابراهیم فرزند شاهرخ گورکانی یاد کرده اند که در دو جلد و به خط ثلث نگاشته شده است.

مردم شیراز به رد شدن از زیر قرآن این دروازه، اعتقادی خاص داشتند، طی یک رسم قدیمی، مردم شیراز روز اول هر ماه قمری به کنار این دروازه می آمدند و از زیر این قرآن رد می شدند و بدین ترتیب خود را تا آخر ماه در پناه کتاب آسمانی در مقابل بلاها بیمه می کردند».در فرهنگ مردم ایران به ویژه اهالی شیراز،گویه ها و مثل هایی نشأت گرفته از قرآن و دروازه قرآن وجود دارد که به یک نمونه از آن اشاره می کنیم.گاه در گفتگوهای روزمره می شنویم: «مگر قرآن هفده من را تمام کرده ای».از گفتن این جمله اراده می کنند که:مگر کار فوق العاده ای انجام داده ای که این قدر ادّعا و افاده می کنی.مگر چنین قرآنی نوشته و تمام کرده ای که افاده زیادی دارید.

خوب است بدانیم، همیشه دروازه قرآن ها،دائمی و ساختمان های بزرگ و آن چنانی نیستند؛ بلگه گاه به صورت موقت دروازه قرآن هایی از چوپ و کاغذ و… ساخته می شود که هدف از ساخت آن همان رد شدن از زیر قرآن و امنیت جویی از آن است.در مقاله ای از شهید آوینی با نام «دروازه قرآن» در وصف حال و هوای جبهه و رزمندگان اسلام در ایام جنگ ایران و عراق و در شب عملیات آمده است:«راهیان طریق ولایت، روز انتظار را با شب تحقق وعده های خدا طی می کنند و از میان سنگلاخ های منطقه کوهستانی، خود را به خط می رسانند، کدام پناهی از پناه حضرت امام زمان امن تر و محکم تر و کدام سایه ای از سایه قرآن گسترده تر… چند بسیجی در حال برپا کردن دروازه قرآن هستند؛بچه های لشکر سیدالشهد دروازه قرآن بر می افرازند ، همه چیز را برای ساعت اعزام سپاهیان رسول خدا آماده می سازند».

همچنین در یکی از سایت های آموزش و پرورش درباره به مدرسه رفتن سال اولی ها آمده است:کلاس اولی ها پس از اجرای برنامه های شاد و گلباران،با استقبال گسترده مسؤولان از زیر دروازه قرآن عبور کرده،راهی کلاس ها شدند.

دروازه قران آرامگاه خواجوی كرمان كمال الدین ابوالعطا محمد بند علی بن محمود كرمانی متخلص به خواجه شارع در پانزدهم شوال سال 967 هجری قمری متولد كرمان می باشد . وی در جوانی به كسب علوم متداول آن زمان و دریافتن رموزی شاعری در زادگاه خود مشغول شد . مقبره خواجه جانب غربی دروازه قران یعنی سمت راست آن به مسافت كمی بالاتر از دروازه قران در دامان كوه محوطه با صفایی است كه درختان و حوض آبی قرار داردو قبر خواجو كرمانی شاعر و عارف زمان سلطان ابوسعید فرزند اولجایتو كه نامش محمود بوده و به سال 753 هجری در گذشته است در آنجا واقع است .

در دو دهه اخیر در دروازه شمالی شیراز تغییراتی انجام گرفته. در پی این تغییرات، دروازه قرآن کارکرد دینی دیرین خود را از دست داده و به یادمانی صرفاً تاریخی- نمایشی بدل شده. بزرگ‌راه شیراز به اصفهان از کنار این دروازه می‌گذرد نه از زیر آن. به عبارت دیگر، برخلاف گذشته، گذر از زیر دروازه قرآن زائران و مسافران را متبرک نمی‌کند. در بازسازی جاده «تنگ الله اکبر»، محل وقوع دروازه قرآن، تمهیدی برای حفظ سنت کهن شیعی دروازه قرآن، آن‌گونه که آل‌بویه اندیشید و بنیاد نهاد، اندیشیده نشده. این درست است که احداث بزرگ‌راه در زیر دروازه قرآن ممکن نبود، و به آن آسیب می‌رسانید، ولی یافتن راهکاری برای حفظ این سنت دینی ممکن بود. می‌شد دروازه‌ای بزرگ‌تر، در محلی دورتر، احداث کرد که همان سنت را با بزرگ‌راه‌های جدید انطباق دهد. چگونه ممکن است با هزینه‌های سنگین در همین منطقه نمادهای ابلیسک ساخت، چنان‌که در سطور بعد خواهیم دید، ولی تمهیدی برای حفظ سنت «دروازه قرآن» نیندیشید؟

در سال‌های اخیر، در دو سوی بنای کهن دروازه قرآن دو بنای جدید احداث شده که به‌کلی این نماد کهن اسلامی را تحت‌الشعاع خود قرار داده. در مدخل کنونی شیراز، در فاصله‌ای اندک در شمال دروازه قرآن که اکنون پلیس راه شیراز- اصفهان واقع است